Oświadczenie składane przed geodetą w postępowaniach granicznych

Oświadczenie składane przed geodetą w postępowaniach granicznych

A statement made before the surveyor in border proceedings

Prawo geodezyjne i kartograficzne przypisuje oświadczeniom dotyczącym przebiegu granic działek ewidencyjnych, składanym przed geodetą w odpowiednim trybie, pewną doniosłość prawną. Przedmiotem niniejszego artykułu jest przedstawienie charakteru takich oświadczeń, skutków prawnych, jakie wywołują oraz okoliczności, w których można się uchylić od wynikających z takiej czynności konsekwencji.

 

Artur Biela

Artykuł został opublikowany w Przeglądzie Geodezyjnym Nr 3 i 4 2019 r.

DOI:10.15199/50.2019.3.2

 

Słowa kluczowe: Ustalenie granic, rozgraniczenie, zgodne oświadczenie, ugoda rozgraniczeniowa

Abstract. Geodetic and cartographic law assigns to statements regarding the run of registration boundaries, filed before the surveyor in a proper manner, a certain legal significance. The subject of this article is to present the nature of such statements, the legal effects they cause and the circumstances in which it can be set aside from the consequences resulting from such action.

Keywords: Determination of boundaries, demarcation, consistent statement, border settlement agreement

 

WSTĘP

Określenie w trybie pozasądowym zasięgu prawa własności przez wydzielenie z przestrzeni punktów i linii granicznych odbywa się na podstawie przepisów prawa geodezyjnego. W zależności od procedury, w jakiej to następuje, skutki prawne takiego „ustalenia” będą różne.

Podstawową formą określenia prawnego zasięgu własności nieruchomości jest przeprowadzenie rozgraniczenia nieruchomości[1]. Składa się ono z reguły z dwóch stadiów: administracyjnego i sądowego[2]. Zasadniczy tryb rozgraniczenia normują przepisy rozdziału 6 ustawy Prawo geodezyjne i kartograficzne[3]. Postępowanie to jest wszczynane na wniosek lub z urzędu, a organem je prowadzącym – właściwy miejscowo wójt (burmistrz, prezydent miasta) danej gminy. Koniecznych czynności w postępowaniu administracyjnym dokonuje upoważniony przez ten organ geodeta. O przebiegu granic decyduje przede wszystkim możliwość ustalenia granicy na podstawie znaków i śladów granicznych, map i innych dokumentów, w tym wymienionych w § 3 i 5 rozporządzenia w sprawie rozgraniczania nieruchomości[4] oraz punktów osnowy geodezyjnej. Natomiast w razie sprzeczności lub braku jednoznaczności dowodów, geodeta nie może samodzielnie określić tego przebiegu dając pierwszeństwo jednym dowodom przed drugimi. W takiej bowiem sytuacji o przebiegu granicy decyduje zgodne oświadczenie stron albo ugoda stron[5]. Należy zwrócić uwagę, że zawarte w ugodzie porozumienie co do istniejącego między stronami stosunku prawnego ma również charakter zgodnego oświadczenia woli[6]^,. Drugi etap postępowania, który toczy się przed sądem powszechnym, zaczyna się m.in. wówczas, gdy strona niezadowolona z rozstrzygnięcia administracyjnego, żąda przekazania sprawy. Z ukształtowania obu faz postępowania rozgraniczeniowego wynika, że do kompetencji sądu zarezerwowane są sprawy sporne[7].

Kolejnym rodzajem postępowania, w którym uwzględniane są oświadczenia właścicieli co do przebiegu granic ich nieruchomości, jest ustalenie granic na podstawie § 37 rozporządzenia w sprawie ewidencji gruntów i budynków[8]. Podobnie jak w przypadku rozgraniczenia, ustawodawca warunkowo dopuścił do ustalenia w tym postępowaniu granic na podstawie zgodnych oświadczeń (wskazań) właścicieli (użytkowników wieczystych lub posiadaczy samoistnych) złożonych do protokołu ustalenia przebiegu granic działek ewidencyjnych (§ 39 ust. 1 e.g.i b.).

Można też zauważyć odrębną podstawę do składania oświadczeń co do przebiegu granic przy okazji zgłaszania uwag do protokołu wyłożenia projektu operatu opisowo-kartograficznego stanowiącego etap zakładania ewidencji (§ 41 e.g.i b.) lub w przypadku jej modernizacji (art. 24a ust. 7 p.g.i k.). W takich jednak przypadkach zgłoszone uwagi (oświadczenia) rozpatrywane są w postępowaniu administracyjnym, będąc zaledwie impulsem do jego prowadzenia i nie stanowią samodzielnej podstawy do dokonywania zmian w opisie przebiegu granic. Z kolei przypadków, kiedy właściciel na odpowiednim formularzu potwierdza okazane mu punkty/znaki graniczne przy wznowieniu znaków granicznych, ustaleniu przebiegu granic działek ewidencyjnych lub przyjęciu punktów do podziału, nie można traktować w kategorii oświadczeń woli lub wiedzy, gdyż jest to wyłącznie udokumentowanie uczestnictwa w danej czynności. Złożenie podpisu bądź udokumentowana przez geodetę odmowa jego złożenia może mieć znaczenie przy egzekwowaniu obowiązku ochrony znaków granicznych[9] oraz przy ocenie umyślności w razie ich naruszenia, jeśli stanowi to czyn zabroniony w rozumieniu art. 277 Kodeksu karnego[10]. Odmowa złożenia podpisu pozostaje jednakże bez wpływu na skuteczność czynności okazania granicy.

Poza wymienionymi postępowaniami, w których oświadczenia składane przed geodetą wpływają na zasięg prawa do nieruchomości, znajdować się będzie szereg przypadków, gdy podczas prowadzenia postępowania administracyjnego dochodzić będzie do składania oświadczeń wiedzy lub woli lub nawet przejawów uczuć. Oświadczenia te, składane w toku postępowania administracyjnego, podlegają ocenie na podstawie przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego[11], a ich wpływ na rozstrzygnięcie sprawy będzie w dużej mierze uzależniony od oceny przez organ ich istotności. Nie będą one omawiane w niniejszym opracowaniu.

 

Złożenie „zgodnego oświadczenia stron” lub zawarcie ugody przed geodetą związane jest z uzewnętrznieniem wiedzy oraz woli, co oznacza, że należy zaliczyć je do szeroko rozumianych oświadczeń woli. Oświadczenie woli jest kategorią prawa cywilnego. Zgodnie z art. 60 Kodeksu cywilnego[12], z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej (oświadczenie woli). W literaturze prawniczej ww. przepis uważany jest za legalną definicję oświadczenia woli[13]. Oświadczenie woli to „zewnętrzny przejaw wewnętrznej decyzji (czyli powzięcia woli) wywołania określonych skutków prawnych”[14]. Skutecznie oświadczenie woli może złożyć wyłącznie podmiot prawa cywilnego czyli osoba fizyczna, prawna lub tzw. „ułomna” osoba prawna (nieposiadająca osobowości prawnej). Jak trafnie zwraca się uwagę w piśmiennictwie, przesłanką skutecznego złożenia oświadczenia woli jest podmiotowość prawna[15], czyli zdolność do bycia podmiotem praw lub obowiązków[16] tego, od kogo oświadczenie pochodzi. Oświadczenie woli należy odróżnić od oświadczeń wiedzy lub przejawów uczuć, które nie są rozumiane jako przejaw decyzji kształtowania stosunku cywilnoprawnego, lecz mają charakter innych zdarzeń prawnych z tego względu, że w ściśle określonych okolicznościach należy z nimi wiązać te a nie inne konsekwencje prawne. Zdarzenia te zbliżone są do czynności prawnych, ponieważ mają pewien sens i przeznaczone są do zakomunikowania ich innym ludziom, przez co ta postać działalności intelektualnej człowieka nabiera doniosłości społecznej[17]. W takim właśnie kontekście należy rozpatrywać charakter oświadczeń składanych przed geodetą. Mając na uwadze cel i okoliczności, w jakich się to odbywa, należy dokonać analizy, kiedy i w jakich przypadkach mamy do czynienia z oświadczeniem woli, a kiedy z oświadczeniem wiedzy. Wprawdzie zgodnie z art. 65¹ k.c. do „innych” oświadczeń (w tym do oświadczeń wiedzy), również należy stosować przepisy o oświadczeniach woli, to występujące pomiędzy nimi w pewnych aspektach różnice będą miały istotne znaczenie.

Oświadczenie woli należy tłumaczyć z uwzględnieniem okoliczności, w jakich zostało złożone, zasad współżycia społecznego oraz zwyczajów, przy czym podstawowe znaczenie przypisuje się zgodnemu zamiarowi stron, nawet jeśli stoi w sprzeczności z dosłownym brzmieniem umowy[18]. Zasadom wykładni treści oświadczeń poświęcono dużo miejsca w doktrynie i judykaturze. W przypadku postępowań granicznych stosowanie odpowiednich formularzy ma na celu m.in. zminimalizowanie wątpliwości interpretacyjnych. O ile w przypadku protokołu granicznego lub ugody[19] sporządzanych przy rozgraniczeniu nieruchomości pozostawiono względną swobodę wypowiedzi w zakresie kształtowania treści oświadczenia, o tyle przy ustalaniu przebiegu granic działek ewidencyjnych[20] złożenie oświadczenia ogranicza się do złożenia podpisu w odpowiednim miejscu formularza. W takiej sytuacji interpretacja treści oświadczenia zredukowana została wyłącznie do stwierdzenia, czy podpis został złożony przez właściwą osobę oraz czy wykonano go w odpowiednim miejscu formularza. Składanie oświadczeń w obecności geodety, często również przez niego spisywanych, powoduje, że w swojej treści powinny zawierać informacje jednoznaczne, mogące stanowić pewne źródło wiedzy o przebiegu granicy.

W postępowaniu rozgraniczeniowym, na etapie administracyjnym, gdy brak odpowiednich danych geodezyjnych lub są one niewystarczające albo sprzeczne, przebieg granicy ustala się na podstawie zgodnego oświadczenia stron lub jednej strony, gdy druga strona w toku postępowania oświadczenia nie składa i nie kwestionuje przebiegu granicy[21]. Stroną postępowania rozgraniczeniowego jest przede wszystkim właściciel nieruchomości, której granica ma zostać ustalona. Podmioty innych praw, poza prawem własności i prawem użytkowania wieczystego, nie są uprawnione do wnioskowania o rozgraniczenie nieruchomości. Od podmiotów uprawnionych do wszczęcia postępowania należy odróżnić podmioty uprawnione do bycia stroną w tym postępowaniu. Stronami tymi są właściciele i użytkownicy wieczyści nieruchomości sąsiednich. Granica nieruchomości podlegająca ustaleniu w postępowaniu rozgraniczeniowym stanowi bowiem jednocześnie granicę sąsiedniej nieruchomości (terenu), dlatego ustalenie przebiegu granicy powoduje w istocie ustalenie terytorialnego zasięgu przysługiwania prawa własności nieruchomości sąsiadujących ze sobą, czyli mających wspólną granicę (wspólne punkty graniczne, a przynajmniej jeden taki punkt). Nie można również wykluczyć bycia stroną postępowania rozgraniczeniowego przez samoistnych posiadaczy terenu sąsiadującego[22]. Krąg osób, które mogą złożyć określone oświadczenia pokrywa się z kręgiem stron postępowania rozgraniczeniowego, przy czym oświadczenie to może być złożone wyłącznie w odniesieniu do tego odcinka granicy nieruchomości, z którą związane są prawa kreujące interes prawny w byciu stroną tego postępowania.

Kolejną kwestią po wskazaniu podmiotu uprawnionego do składania oświadczenia w ujęciu materialnym jest zbadanie, czy oświadczający posiada zdolność do dokonania takiej czynności.

Jak zauważono powyżej, oświadczenie składa podmiot posiadający „zdolność prawną”, jednakże kiedy przez własne czynności prawne chciałby on nabywać, utracać prawa lub zaciągać zobowiązania, to posiadać musi „zdolność do czynności prawnych”, czyli możność nabywania praw i obowiązków w drodze oświadczeń składanych osobiście[23]. Określenie zatem rodzaju oświadczenia oraz skutku materialnego, jakie wywiera jest istotne z punktu widzenia warunków, jakie musi spełniać podmiot je składający. Opisując jednak różne procedury, w których dochodzi do składania oświadczenia, przyjdzie zauważyć, iż występujące różnice uzasadniają odmienne traktowanie oświadczeń w zależności od trybu, w jakim były składane.

Przy rozgraniczeniu przedmiotem zgodnego lub niezakwestionowanego oświadczenia stron jest określenie dotychczasowego przebiegu granicy, natomiast przy zawieraniu aktu ugody strony oświadczają o przyszłym przebiegu granicy. Należy zatem zgodzić się z M. Wolaninem, że oświadczenie stron o dotychczasowym przebiegu granicy w celu wydania decyzji o rozgraniczeniu nieruchomości ma charakter sprawozdawczy, natomiast oświadczenie stron o przebiegu granicy nieruchomości składne w ramach aktu ugody ma charakter kreacyjny[24]. Oświadczenie mające charakter sprawozdawczy, czyli wskazujące na stan faktyczny jest w istocie oświadczeniem wiedzy, gdyż jego treść nie zależy od woli oświadczającego lecz jest odbiciem faktów, z których ten zdaje sobie sprawę. Wiedza, czyli wyobrażenie o faktach, nie należy jednak do kategorii absolutnych, nie podlegających kwestionowaniu. Wiedza w wyobrażeniu oświadczającego może ulegać modyfikacji w czasie. W szczególności „wiedza” o przebiegu granicy nieruchomości będzie różna w zależności od zatarcia się w pamięci niektórych faktów lub w razie zmiany usytuowania (wielkości) elementów zagospodarowania terenu, z którymi łączy się wspomnienie o przebiegu granicy. Na „wiedzę” może również wpłynąć sugestia osób trzecich, których przekonanie oświadczający przyjmuje jako własne, nie zdając sobie sprawy, że w ten sposób wyraża nie swoją, lecz cudzą wiedzę (lub wolę).

W orzecznictwie sądowo-administracyjnym podkreśla się, że ewidencja gruntów i budynków ma charakter techniczno-deklaratoryjny. Organ prowadzący ewidencję gruntów i budynków nie posiada kompetencji do rozstrzygania sporów prawnych w zakresie kreowania zasięgu prawa własności. Przyjmuje się, że przez zmiany w ewidencji nie można doprowadzić do modyfikacji, czy ustalania w przypadku spornego stanu prawnego nieruchomości, ale dopiero zmiana lub ustalenie tego stanu w innym przewidzianym przez prawo trybie (np. w postępowaniu cywilnym przed sądem powszechnym) powinny znaleźć swoje odzwierciedlenie w ewidencji gruntów i budynków^[25]. Przepisy ustawy - Prawo geodezyjne i kartograficzne nie dają podstaw do kształtowania stosunków własnościowych i związanych z tymi stosunkami uprawnień i obowiązków, a organy prowadzące ewidencję nie mogą samodzielnie w oparciu o przepisy kodeksu postępowania administracyjnego, czy też przepisy rozporządzenia w sprawie ewidencji gruntów i budynków ustalać i rozstrzygać o prawie własności nieruchomości[26]. Wszystkie procedury, w których dochodzi do określenia granicy działek ewidencyjnych polegają wyłącznie na odtworzeniu stanu prawnego lub „zbliżeniu” do takiego stanu. Jeżeli jednak brak jest odpowiedniej dokumentacji geodezyjnej, dane dotyczące przebiegu granic pozyskuje się w wyniku pomiarów geodezyjnych poprzedzonych ustaleniem przebiegu tych granic, a w zakresie tych czynności źródłem informacji mogą być sami właściciele, którzy zgodnie wskazują przebieg granicy. Z założenia tak wyznaczona granica ma stanowić kolejną iterację zmierzającą do osiągnięcia zgodności stanu faktycznego (ujawnionego w ewidencji) ze stanem prawnym. Ustalając więc granice dla potrzeb ewidencyjnych w oparciu o użytkowanie (stan spokojnego posiadania) – podobnie jak w przypadku nabycia przez zasiedzenie – ma za zadanie uzgodnienie stanu prawnego ze stanem faktycznym.

Zgodnie z art. 31 ust. 3 p.g.i k. ustala się przebieg granicy na podstawie zgodnego oświadczenia stron lub jednej strony, gdy druga strona w toku postępowania oświadczenia nie składa i nie kwestionuje przebiegu granicy. Oświadczenie składane w tym trybie jest oświadczeniem wiedzy, gdyż nie ma na celu modyfikacji prawa własności, a jedynie odtworzenie stanu prawnego z chwili ustanowienia zasięgu tego prawa. W tym miejscu należy rozważyć, czy w celu złożenia oświadczenia wiedzy należy mieć zdolność do czynności prawnych (ew. pełną zdolność do czynności prawnych) oraz czy jest to czynność wymagająca osobistego działania.

Oświadczenia wiedzy są zdarzeniami polegającymi na przekazaniu przez podmiot informacji będących uzewnętrznieniem innemu podmiotowi lub podmiotom treści intelektualnych przez niego posiadanych i co do zasady nie wywołuje skutków prawnych. Mają one charakter zdarzeń prawnych z tego względu, że w ściśle określonych przez normy prawne okolicznościach należy z nimi wiązać konsekwencje prawne. Z. Radwański kwalifikuje je więc jako zdarzenie prawne zbliżone do czynności prawnych[27]. K. Mularski natomiast wskazuje, że skoro wypowiedzenie zdania w sensie logicznym nie zmienia rzeczywistości, o której dane zdanie orzeka[28], to oświadczenia wiedzy nie można traktować jako „czynności podobnych do czynności prawnych”. Nie ulega jednak wątpliwości, że oświadczenia będące przedmiotem niniejszego opracowania powodują określone skutki, które pośrednio wpływają na sytuację prawną właścicieli nieruchomości, zatem w określonym zakresie będą się do nich odnosić zasady dotyczące czynności prawnych.

Z przepisów nie wynika jednak, by do złożenia oświadczenia wiedzy było wymagane posiadanie zdolności do czynności prawnych. Jeżeli jednak ze złożeniem takiego oświadczenia wiąże się nałożenie zobowiązania (np. przy składaniu oświadczenia podatkowego), wówczas zdolność do czynności prawnych będzie wymagana ze względu na treść tego zobowiązania. W przypadku więc oświadczenia wiedzy, które z zasady nie ingeruje w prawo własności lecz ma charakter ewidencyjny (rejestrowy) nie ma podstaw, by od oświadczającego wymagać posiadania pełnej zdolności do czynności prawnych. Należy wziąć jednak pod uwagę, że norma wyinterpretowana z art. 12 k.c. zakazuje uznania jakiejkolwiek czynności prawnej dokonanej przez osobę, która nie ukończyła lat trzynaście albo została ubezwłasnowolniona całkowicie[29]. Dlatego też w takim przypadku złożenie oświadczenia, mimo że byłoby nim w ujęciu materialnym, nie stanowiłoby czynności prawnie doniosłej, a zatem nie byłoby oświadczeniem, o którym mowa w rozpatrywanych normach prawa geodezyjnego.

Umocowanie do działania w cudzym imieniu może opierać się na ustawie (przedstawicielstwo ustawowe) albo na oświadczeniu reprezentowanego (pełnomocnictwo)[30]. Umocowanie oznacza kompetencję do dokonania czynności prawnej w cudzym imieniu, której skutki prawne zrealizują się bezpośrednio w sferze prawnej reprezentowanego[31]. Również w postępowaniu administracyjnym istnieje zasada, że strona może działać przez pełnomocnika, chyba że charakter czynności wymaga jej osobistego działania (art. 32 k.p.a.). Instytucja pełnomocnictwa została więc utworzona dla dokonywania czynności prawnych w tym do składania oświadczeń woli. Należy więc rozważyć, czy odesłanie przez art. 65¹ k.c. do stosowania w odniesieniu do oświadczeń wiedzy przepisów o oświadczeniach woli jest wystarczającą podstawą do skutecznego ustanowienia pełnomocnika do złożenia oświadczenia wiedzy. Problematyka dopuszczalności podpisywania się przez pełnomocnika pod „oświadczeniem wiedzy” stanowi przedmiot rozważań zarówno w doktrynie, jak i orzecznictwie. Sądy administracyjne wypowiadając się w tym przedmiocie[32] orzekały, że pełnomocnik nie może podpisać się w imieniu swojego mocodawcy, jeżeli wiąże się to z odpowiedzialnością karną za podanie danych nieprawdziwych lub zatajenie prawdy. Według odmiennej koncepcji[33], ograniczenie uprawnienia do działania przez pełnomocnika musi wynikać z zastrzeżenia ustawowego, co przy jego braku skutkować musi uznaniem prawa do ustanowienia w tym celu pełnomocnika. Żaden przepis prawa geodezyjnego nie wskazuje w rozpatrywanym zakresie na konieczność osobistego działania strony, jednocześnie we wzorze formularza protokołu granicznego stanowiącego załącznik nr 2 do rozporządzenia w sprawie rozgraniczenia nieruchomości okoliczność przedłożenia pełnomocnictwa została uwzględniona. Oznacza to, że powierzenie osobie trzeciej, na podstawie pełnomocnictwa, złożenia oświadczenia wiedzy (w imieniu i zgodnie z wiedzą osoby będącej stroną postępowania) nie narusza przepisów prawa. Jednocześnie należy przyjąć, że pełnomocnictwo ogólne, z racji swojego charakteru, nie stanowi wystarczającej podstawy do skutecznego wskazania geodecie, gdzie w ocenie właściciela/władającego znajduje się granica jego nieruchomości. Uprawniony wraz z pełnomocnictwem musi przekazać mu bowiem szczegółową wiedzę, którą pełnomocnik ma przekazać geodecie. Ten szczególny zakres umocowania musi bezpośrednio wynikać z treści udzielonego pełnomocnictwa.

Odrębnego omówienia wymaga ugoda zawarta przed geodetą w postępowaniu rozgraniczeniowym. Zgodnie z art. 31 ust. 4 p.g.i k. w razie sporu, co do przebiegu linii granicznych, geodeta nakłania strony do zawarcia ugody. Ugoda zawarta przed geodetą posiada moc ugody sądowej. Na marginesie należy zauważyć, że ugoda sądowa od ugody pozasądowej różni się wyłącznie skutkiem procesowym[34], który wywiera ta pierwsza, zatem przepis sugerujący większą moc wiążącą ugody sądowej nie posiada żadnej wartości prawnej[35].

Moment, w którym dochodzi do zawarcia ugody wyłącza podjęcie przez geodetę działalności w postępowaniu administracyjnym. W takiej sytuacji organ zobowiązany jest bowiem umorzyć postępowanie administracyjne w sprawie rozgraniczenia, ponieważ zawarcie ugody wyklucza dopuszczalność wydania decyzji o rozgraniczeniu (art. 33 ust. 1 i art. 34 ust. 1 p.g.i k.). Jednocześnie akt ugody nie podlega ocenie organu rozgraniczającego, w wyniku czego organ ten nie jest również uprawniony do oceny dopuszczalności zawarcia ugody. Zawarcie ugody oznacza ustalenie przebiegu granicy nieruchomości w sposób nieobjęty władztwem publicznym organu rozgraniczającego[36].

Przez ugodę strony czynią sobie wzajemne ustępstwa w zakresie istniejącego między nimi stosunku prawnego w tym celu, aby uchylić niepewność, co do roszczeń wynikających z tego stosunku lub zapewnić ich wykonanie albo by uchylić spór istniejący lub mogący powstać (art. 917 k.c.). Przez ustępstwo należy rozumieć jakiekolwiek osłabienie pierwotnie zajmowanej pozycji w ramach stosunku prawnego, w szczególności zmniejszenie rozmiaru uprawnienia (jakość, ilość), zrzeczenie się uprawnienia, zmiana sposobu wykonania uprawnienia na mniej korzystny[37]. Ustawa wymaga natomiast, aby ustępstwa poczynione były przez obie strony[38]. Charakter ugody wskazuje więc jednoznacznie, że mamy do czynienia z przejawem aktu woli, a złożone oświadczenie w tym zakresie stanowi oświadczenie woli. Oświadczenie woli definiowane jest bowiem jako „zewnętrzny przejaw wewnętrznej decyzji (czyli powzięcia woli) wywołania określonych skutków prawnych”[39]. Skutkiem prawnym będzie na nowo ukształtowanie przedmiotu prawa rzeczowego – zasięgu własności nieruchomości. Stroną ugody zawartej przed geodetą może być więc podmiot będący stroną postępowania rozgraniczeniowego, posiadający podmiotowość prawną, pełną zdolność do czynności prawnych, a samą ugodę może zawrzeć przez pełnomocnika posiadającego pełnomocnictwo zgodnie z art. 96 k.c.. Biorąc pod uwagę ograniczenia pełnomocnictwa ogólnego[40] w odniesieniu do modyfikowania prawa własności nieruchomości, wydaje się, że właściwym rodzajem pełnomocnictwa jest również pełnomocnictwo rodzajowe lub szczególne[41].

W przypadku ustalania granic na podstawie rozporządzenia w sprawie ewidencji gruntów i budynków (§ 39 ust. 1 e.g.i b.), ustawodawca również warunkowo dopuścił zgodne wskazania właścicieli (potwierdzone zgodnym oświadczeniem złożonym do protokołu ustalenia przebiegu granic działek ewidencyjnych), jako źródło informacji o przebiegu granicy ewidencyjnej. Dla ustalenia charakteru takiego oświadczenia aktualność zachowują wszelkie poczynione powyżej rozważania dotyczące składania oświadczeń w postępowaniu rozgraniczeniowym, przeprowadzanym w trybie administracyjnym. Mamy więc do czynienia z oświadczeniem wiedzy, które składane jest do protokołu ustalenia przebiegu granic działek ewidencyjnych przez właścicieli lub użytkowników wieczystych tych działek albo samoistnych posiadaczy, którzy muszą posiadać zdolność do czynności prawnych, a dokonać tej czynności mogą osobiście lub przez właściwie umocowanego pełnomocnika.

W przypadku stosowania procedury ustalenia granic działki, o której mowa w § 39 ust. 1 e.g.i b. ustawodawca posłużył się sformułowaniem „zgodne wskazania”. Pomimo różnicy wobec zastosowanego w odniesieniu do postępowania rozgraniczeniowego terminu „zgodne oświadczenia”, nie można uznać, że pojęcia te mają odmienną treść. W przypadku ustalenia granic uprawniony podmiot wskazuje przebieg granicy zgodnie z jego wiedzą, co zostaje potwierdzone w „protokole ustalenia przebiegu granic działek ewidencyjnych” sporządzonym zgodnie z wzorem stanowiącym załącznik nr 3 do rozporządzenia w sprawie e.g.i b. przez złożenie podpisu pod tekstem: „My, niżej podpisani, oświadczamy, że granica między działkami wymienionymi w kolumnie 2, przedstawiona na szkicu polowym/kopii zdjęcia lotniczego/ortofotomapy stanowiącym/stanowiącej integralną część niniejszego protokołu, została ustalona wg naszych zgodnych wskazań”. Pozostałe osoby biorące udział w ustalaniu granic mogą złożyć podpis pod oświadczeniem o treści: „ustaloną granicę akceptujemy bez zastrzeżeń”. Należy tutaj zauważyć, iż do złożenia oświadczenia wiedzy dochodzi w terenie podczas wskazania (zakomunikowania) geodecie przebiegu granicy. Samo złożenie podpisu pod oświadczeniem jest wyłącznie potwierdzeniem, że doszło do wskazania/akceptacji i nie stanowi samodzielnej czynności prawnej mającej wpływ na ważność złożonego uprzednio oświadczenia wiedzy ma jednak istotne znaczenie dowodowe.

W prawie cywilnym dopuszcza się przyjęcie, że do złożenia oświadczenia dochodzi na skutek zastosowania fikcji prawnej. Niezłożenie oczekiwanego przez przepis prawny oświadczenia, w określonych okolicznościach, ma taki sam skutek, jak jego złożenie. Do takiego przypadku należy odnieść orzeczenie sądu administracyjnego, który stwierdził, że „nieusprawiedliwiona nieobecność prawidłowo zawiadomionego właściciela sąsiedniej nieruchomości, w świetle przepisu § 38 ust. 2 w zw. z § 1 i art. 32 ust. 4 ustawy, nie wyłącza dopuszczalności ustalenia przebiegu na gruncie granic działek ewidencyjnych na podstawie zgodnego oświadczenia woli tych osób, które na termin czynności się stawiły (…) odmienne stanowisko organów narusza prawo materialne przez przyjęcie, że sama nieobecność właściciela lub umocowanego pełnomocnika wyłączała możliwość uzyskania zgodnego oświadczenia w rozumieniu § 38 ust. 2 rozporządzenia” [42]. Podobnie w orzeczeniu z 15 stycznia 2014 r. wskazano, że odesłanie w § 38 ust. 1 do stosowania, w zakresie zawiadomień, przepisów art. 32 ust. 1-4 ustawy, wskazuje na następujące konsekwencje prawne. Po pierwsze nieusprawiedliwione niestawiennictwo nie wstrzymuje czynności geodety, a zatem osoba nieobecna bez usprawiedliwienia nie może powołać się na to, że nie złożyła „zgodnego oświadczenia”, a w konsekwencji na brak zgody[43]. W systemie prawnym fikcje prawne mają za zadanie stabilizować obieg prawny i dyscyplinować jego uczestników oraz uchylać niepewności prawne. Są też jednym z instrumentów mających przyspieszyć i ułatwić ustalanie stanu faktycznego, szczególnie w celu ochrony istotnych z punktu widzenia prawodawcy wartości czy słabszych procesowo stron[44]. Dla swojej skuteczności wymagają jednak ustawowej delegacji. W rozpatrywanym przypadku żadna z ww. przesłanek nie występuje, uznanie zatem możliwości złożenie „zgodnego oświadczenia” bez udziału drugiej strony jest nieuprawnione. Na odmienną wykładnię rozpatrywanego przepisu (i w ocenie autora prawidłową) wskazał m.in. WSA w Gdańsku: „niestawiennictwo wszystkich zainteresowanych osób nie uniemożliwia co prawda czynności wykonawcy, ale sytuacja taka oznacza jedynie, że toczyć się mogą czynności zmierzające do ustalenia przebiegu granicy, nie zaś to, że możliwe jest ustalenie przebiegu granicy w oparciu o zgodne oświadczenie, gdy nie stawią się wszystkie zawiadomione prawidłowo osoby. Akceptując pogląd skarżącego przyjąć by należało, że „zgodne oświadczenie” w myśl § 39 ust. 1 ww. rozporządzenia może złożyć nawet tylko jedna osoba, która nie jest przy tym właścicielem (użytkownikiem wieczystym, władającym) wszystkich działek ewidencyjnych podlegających postępowaniu w sprawie ustalenia przebiegu ich granic. Z poglądem takim zgodzić się nie można. W przypadku, gdy nie jest możliwe ustalenie przebiegu granic na podstawie zgodnego oświadczenia, przebieg granic ustala się w sposób określony w dalszych postanowieniach § 39 (ust. 2 i ust. 3) ww. rozporządzenia i wówczas nieusprawiedliwione niewzięcie udziału w czynnościach nie stanowi przeszkody do ich przeprowadzenia[45]. Tak samo orzekł Sąd Administracyjny w Kielcach: „możliwość prowadzenia czynności geodety w razie nieusprawiedliwionego niestawiennictwa prawidłowo zawiadomionych stron dotyczy tylko tych czynności, do których przeprowadzenia, z uwagi na ich charakter, nie jest konieczna obecność wszystkich stron. Jeżeli jednak podejmowana czynność wymaga – tak jak to jest w wypadku przewidzianego w § 38 ust. 2 e.g.i b. ustalenia przebiegu granic na gruncie – zgodnych oświadczeń woli osób – właścicieli sąsiadujących ze sobą nieruchomości, to do przeprowadzenia takiej czynności bez udziału wszystkich zainteresowanych właścicieli, nie może skutecznie dojść”[46]. Należy mieć też na uwadze, że przy ustalaniu granic dla potrzeb ewidencyjnych, odmiennie niż przy rozgraniczeniu, ustalenie granicy odbywa się poza postępowaniem administracyjnym, a zatem osoba niebiorąca czynnego udziału w czynnościach terenowych (często bez własnej winy) zostałaby pozbawiona możliwości zakwestionowania tak ustalonej granicy, dlatego też teza, że w przypadku ustalenia granic na podstawie rozporządzenia w sprawie e.g.i b. zgodne oświadczenie, co do przebiegu granicy mogłoby być „złożone” w sposób dorozumiany nie zasługuje na aprobatę. Zgodne oświadczenie otwiera również drogę do stabilizacji znaków granicznych, co w przypadku nieobecności jednej ze stron doprowadziłoby do sytuacji, kiedy znak taki pojawiłby się bez wiedzy właściciela.

Zdarza się, że po złożeniu oświadczenia na właściwym formularzu w obecności wykonawcy geodezyjnego, oświadczający chcieliby się uchylić od skutków tak złożonego oświadczenia. Najczęściej ma to miejsce wtedy, kiedy obliczona na podstawie tak ustalonej granicy powierzchnia działki jest mniejsza od oczekiwanej. Jako przyczynę wskazują również, że „się rozmyślili” lub ”pomylili” wobec czego wnoszą o „unieważnienie” tak ustalonych granic. Żądanie takie należy rozpatrywać w dwóch aspektach – rodzaju takiego oświadczenia w zależności od skutku, jaki wywiera (materialny i procesowy) oraz wad oświadczenia woli.

W przypadku zawartej ugody uchylenie się od skutków prawych, jakie ona wywołuje może wystąpić wyłącznie na podstawie kodeksu cywilnego w postępowaniu przed sądem powszechnym[47]. Pozostaje to więc poza kompetencją organu prowadzącego postępowanie oraz geodety, dlatego też okoliczności, w jakich jest to możliwe nie będą przedmiotem niniejszego opracowania.

Jeżeli rozgraniczenie zostało przeprowadzone w postępowaniu administracyjnym (przez wydanie decyzji na podstawie zgodnego oświadczenia stron) wówczas może nastąpić sytuacja, kiedy osoba, która złożyła podpis na protokole granicznym zwraca się do geodety (lub bezpośrednio do organu) z żądaniem „wycofania” lub „zmiany” swojego oświadczenia. W takiej sytuacji powstaje pytanie, czy geodeta może powtórzyć czynności i sporządzić nowy protokół graniczny.

Oświadczenie składane jest celu wywarcia określonego skutku. Ze względu na okoliczności, w jakich jest składane oraz efekt, jaki wywołuje możemy rozróżnić oświadczenia procesowe – składane na potrzeby postępowania sądowego/administracyjnego oraz materialne – wywołujące skutek prawny materialny samodzielnie. Nie jest to podział rozłączny, wiele z oświadczeń wywiera zarówno skutek procesowy, jak i materialny. Skutki materialne powodowane przez czynności procesowe mają jednak charakter wtórny, zaś ich wystąpienie zależy od spełnienia przesłanek bytu tych czynności przewidzianych w prawie formalnym, co stanowi konsekwencję poglądu o ich jednolitym charakterze[48]. Strona podczas postępowania modyfikuje treść swoich oświadczeń tak, by uzyskać korzystne dla niej rozstrzygniecie, jeżeli jednak oświadczenie takie wywołuje również skutek materialny wówczas uchylić się od skutków złożonego oświadczenia można wyłącznie w uzasadnionych przypadkach, na przykład powołując się na wadę oświadczenia woli.

W takim kontekście należy rozważyć, czy oświadczenie (zgodne oświadczenie przy rozgraniczeniu/zgodne wskazanie przy ustaleniu dla potrzeb ewidencji) wywołuje wyłącznie skutek procesowy, czy też jego złożenie wywiera również skutek materialnoprawny.

W przypadku rozgraniczenia, do którego dochodzi w postępowaniu administracyjnym czynności geodety w terenie nie tworzą skutku per se, gdyż taki wynika dopiero z decyzji administracyjnej. Wydanie takiej decyzji poprzedza dokonanie przez organ oceny prawidłowości wykonania czynności ustalenia przebiegu granic nieruchomości przez upoważnionego geodetę oraz zgodności sporządzonych dokumentów z przepisami. W wypadku stwierdzenia wadliwego wykonania czynności upoważnionemu geodecie zwraca się dokumentację do poprawy i uzupełnienia (art. 33 ust. 2 pkt 1 p.g.i k). Dopiero pozytywna ocena czynności terenowej jest podstawą rozstrzygnięcia merytorycznego. W ocenie takiej znajduje się również ocena prawidłowości ustaleń w zakresie zgodnego oświadczenia dotyczącego przebiegu granicy podlegającej rozgraniczeniu. Można zatem uznać, że właściciele składając oświadczenie dokonują czynności procesowej w ramach postępowania administracyjnego. W odróżnieniu od aktu ugody, który tworzy stan prawny, zgodne oświadczenie jest dopiero przesłanką do władczego rozstrzygnięcia organu administracyjnego w tym zakresie. Dlatego też zakwestionowanie swojego oświadczenia podczas prowadzonego postępowania może za sobą pociągać konieczność weryfikacji ustaleń poczynionych przez geodetę i ewentualne powtórzenie czynności w terenie. Brak zgody organu na uznanie żądania byłoby nieskuteczne w świetle uprawnienia wynikającego z art. 33 ust. 3 ww. p.g.i k., czyli prawa do przekazania sprawy do sądu. Rozgraniczenie w trybie administracyjnym możliwe jest bowiem wyłącznie w przypadkach bezspornych, kiedy żadna ze stron nie kwestionuje w taki sposób ustalonej granicy. Jeżeli jednak do podważenia zgodnego oświadczenia miałoby dojść po uprawomocnieniu się decyzji rozgraniczeniowej, wówczas – ze względu na wywołany skutek materialny –żądanie takie, bez wykazania kwalifikowanej wadliwości złożonego uprzednio oświadczenia, byłoby bezskuteczne.

Z odmienną sytuacją będziemy mieć jednak do czynienia przy ustalaniu granic na podstawie § 39 ust. 1 rozporządzenia w sprawie e.g.i b., tj. na podstawie zgodnych wskazań właścicieli lub użytkowników wieczystych tych działek albo samoistnych posiadaczy, potwierdzonych ich zgodnym oświadczeniem złożonym do protokołu ustalenia przebiegu granic działek ewidencyjnych. Czynności te odbywają się bowiem poza trybem administracyjnym, a co za tym idzie, przy ograniczonych uprawnieniach organu administracji geodezyjnej. Całe postępowanie prowadzone jest przez geodetę uprawnionego, oświadczenie jest jednym z elementów składających się na całą procedurę. Jak słusznie zauważył Wojewódzki Sąd Administracyjny w Krakowie, oświadczenie złożone w trybie art. 38 ust. 2 e.g.i b. stanowi tylko element postępowania, poprzedzający terenowy pomiar geodezyjny lub fotogrametryczny i mieści w sobie elementy oświadczenia wiedzy, co do przebiegu granicy. Złożone oświadczenie stanowi podstawę do dokonania dalszych czynności w postępowaniu o ustalenie przebiegu granic ewidencyjnych, które zakończy się z chwilą opracowania operatu pomiarowego i przyjęcia go do państwowego zasobu geodezyjnego i kartograficznego. To operat pomiarowy jest dokumentem geodezyjnym stanowiącym podstawę decyzji, a nie oświadczenie skarżącego[49]. Nie można jednak określić oświadczenia właściciela jako procesowego gdyż, jak wykazano powyżej, składane jest poza procedurą administracyjną. Stanowi jeden z elementów opracowania, podobnie jak czynności techniczne przeprowadzone w terenie. Jeżeli ustalenie zostało przeprowadzone na podstawie zgodnego oświadczenia oznacza to, że wywarło skutek materialny, czyli określenie współrzędnych granicy ewidencyjnej.

Zgodnie z przepisami prawa cywilnego (art. 61 § 1 k.c.) należałoby przyjąć, że odwołanie oświadczenia jest skuteczne, jeżeli doszło jednocześnie z tym oświadczeniem lub wcześniej, oznacza to, że zmiana treści oświadczenia po zakończeniu czynności w terenie będzie z punktu widzenia ww. normy nieskuteczna.

Aby tak ustalona granica ewidencyjna stanowiła treść ewidencji gruntów i budynków, a tym samym wywołała skutek prawny, musi zostać w odpowiednim trybie do tej ewidencji wprowadzona. Pierwszym etapem jest weryfikacja na podstawie art. 12b c p.g.i k., wyników prac geodezyjnych w oparciu o kryterium legalności, tj. zgodności z przepisami prawa obowiązującymi w geodezji i kartografii[50]. Jest to postepowanie, którego stroną jest wyłącznie wykonawca geodezyjny, zatem ewentualne zarzuty osób, które złożyły oświadczenia o przebiegu granicy nie mogą być na tym etapie brane pod uwagę. Przyjęte do państwowego zasobu geodezyjnego opracowanie stanowi podstawę do dokonania zmian w operacie ewidencji gruntów i budynków (art. 24 ust. 2a pkt 1 lit. c p.g.i k.). Aktualizacja może nastąpić w trybie materialno-technicznym (w przypadku złożenia wniosku, o którym mowa w art. 24 ust. 2b pkt 1 lit. h) lub w drodze decyzji administracyjnej. Złożenie wniosku o dokonanie aktualizacji wpisów w ewidencji na podstawie wskazanej dokumentacji będzie oznaczało, że wnioskodawca nie kwestionuje ustaleń geodety, a zatem problem zmiany treści oświadczenia z reguły nie będzie występował. Jednakże w sytuacji spornej, kiedy właściciel nie chce ujawnienia ustalonej na podstawie zgodnych oświadczeń stron granicy w ewidencji gruntów, wniosku takiego nie złoży.

W myśl § 47 ust. 1 e.g.i b. aktualizacji operatu ewidencyjnego dokonuje się niezwłocznie, nie później niż w terminie 30 dni od dnia otrzymania przez starostę odpowiednich dokumentów określających zmiany danych ewidencyjnych. Zatem w przypadku przyjęcia do państwowego zasobu geodezyjnego i kartograficznego dokumentacji geodezyjnej, przy jednoczesnym braku wniosku właściciela, w którego wyłącznym władaniu znajdują się nieruchomości objęte tym opracowaniem starosta winien w terminie 30 dni dokonać aktualizacji, która w takim przypadku odbędzie się w postępowaniu administracyjnym. Podstawą rozstrzygnięcia jest przyjęte do zasobu opracowanie geodezyjne. Jeżeli strona niezadowolona z ustalonego przebiegu granicy złoży oświadczenie o „cofnięciu wskazania”, a co za tym idzie zakwestionuje ustaloną na tej podstawie granicę ewidencyjną, organ musi ocenić takie oświadczenie w kontekście prawidłowości ustaleń geodety. Jak wykazano powyżej kompetencje organu uniemożliwiają samodzielne określenie przebiegu granic ewidencyjnych. Postępowanie administracyjne ma wyłącznie na celu ustalenie, czy przyjęte opracowanie może stanowić podstawę do dokonania zmian w ewidencji gruntów i budynków.

Przepisy p.g.k. wskazujące na procedurę administracyjną właściwą do aktualizacji zapisów w ewidencji w szczególności nie wskazują na konieczność prowadzenia postępowania dowodowego w celu ustalenia stanu faktycznego, nie nadają też oświadczeniom stron tego postępowania szczególnej wagi. Z punktu widzenia procedury administracyjnej aktualność zachowują jednak wszelkie zasady prowadzenia postępowania administracyjnego zawarte w k.p.a. mogące mieć zastosowanie w omawianej sprawie. Mając na uwadze rolę, jaką odgrywa w tym postępowaniu operat techniczny, aby skutecznie zakwestionować ustalenia geodety poczynione podczas wykonywanych prac na podstawie § 39 ust. 1 e.g.i b. w postępowaniu należałoby wykazać, że ustalenia faktyczne, stanowiące podstawę określenia granic, były błędne. Ustaleniem, na wadliwość którego wskaże w rozpatrywanym przypadku strona, będzie jej „zgoda” na określoną w tym opracowaniu granicę, czyli zostanie zakwestionowane oświadczenie złożone przed geodetą. W takim przypadku należy rozważyć, czy złożone uprzednio oświadczenie mogło stanowić skuteczną podstawę do ustalenia przebiegu granicy na jego podstawie.

Przepisy prawa cywilnego w określonych okolicznościach dopuszczają możliwość uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia. Należy rozpatrzyć, czy nie zostało one złożone w okolicznościach wskazujących na jego wadliwość. W dalszej części rozważmy okoliczności mogące stanowić podstawę do skutecznego uchylenia się właściciela od oświadczenia złożonego podczas czynności geodety ustalającego granice dla potrzeb ewidencji.

„Ideałem byłoby, żeby wszyscy składali oświadczenia woli przemyślane, treścią swą odpowiadające zamiarowi, w sposób rozważny, swobodny i rozsądny. Dzieje się często inaczej. Człowiek błądzi, nie zawsze pojmuje sens tego co robi, myli się (…). Prawne unormowanie wad oświadczenia woli jest wyrazem zrozumienia ułomności natury ludzkiej przez porządek prawny”[51].W pewnych okolicznościach określone stany psychiki lub wiedzy człowieka, towarzyszące składaniu oświadczeń woli wpływają na ważność czynności prawnej[52].

Kodeks cywilny przeprowadza wyraźne rozgraniczenie między dwiema kategoriami wad oświadczenia woli, zależnie od konsekwencji, jakie za sobą pociągają. Są to wady powodujące bezwzględną nieważność czynności prawnej oraz powodujące względną nieważność czynności prawnej[53]. Zgodnie z Kodeksem cywilnym bezwzględnie nieważne jest oświadczenie składane w warunkach braku świadomości lub swobody powzięcia decyzji (art. 82) oraz jeżeli zostało złożone dla pozoru (art. 83). Względną nieważnością objęte są natomiast sytuacje, kiedy oświadczenie było spowodowane błędem (art. 84), zniekształcone przez posłańca (art. 85), wywołane podstępem (art. 86) lub groźbą (art. 87).

Jeżeli zatem oświadczenie w jednym z postępowań dotyczących ustalenia granicy złożone zostało przez osobę, która nie była zdolna do kierowania swoim postępowaniem, wskutek wszelkiego rodzaju zaburzeń czynności psychicznych (stan wyłączający świadomość) lub do zachowania takiego zmuszona przez czynniki zewnętrzne (stan wyłączający swobodę), to obarczone wadą nieważności nie będzie miało żadnej mocy prawnej, a zatem nie będzie mogło być brane pod uwagę w jakimkolwiek postępowaniu. Obojętne z punktu widzenia bezskuteczności czynności prawnej natomiast są powody, z jakich składający w takim stanie się znalazł. Jeżeli więc wykonawca będzie miał podejrzenie, że upoważniony do składania oświadczenia będzie działał w stanie wyłączającym świadome lub swobodne wyrażanie woli, powinien od czynności sporządzania protokołu odstąpić, by nie narazić się na wykonanie czynności prawnie bezskutecznej. Taki sam skutek będzie miało przyjęcie oświadczenia od osoby będącej pod wpływem dowolnego środka odurzającego (w tym alkoholu), jeżeli wiąże się z ograniczeniem świadomego działania. Bezwzględna nieważność jest jednoznaczna z brakiem złożenia jakiegokolwiek oświadczenia, nie może zatem stanowić dowodu na to, co zostało ustalone. W postępowaniu cywilnym nieważność czynności poddawana jest ocenie sądu, nie wystarczy więc wykazać, że zachodziły określone w ww. przepisach okoliczności, by uznać czynność za nieważną. W postępowaniu administracyjnym nie określono zasad stwierdzenia nieważności oświadczenia stanowiącego dowód w postępowaniu, pozostawiając takie przypadki swobodnej ocenie dowodów[54], ewentualnie uprawnieniu do przeprowadzenia przeciwdowodu wobec treści dokumentów urzędowych[55].

Pozornymi natomiast, w rozumieniu art. 83 k.c., mogą być tylko oświadczenia jednostronne, składane innej osobie (bo tylko w takim przypadku występuje „druga strona”), składane „za jej zgodą”. Konieczna jest więc świadoma sprzeczność między oświadczającymi a prawdziwymi zamiarami stron, czyli mająca wytworzyć przeświadczenie wśród otoczenia, że czynność prawna została dokonana[56]. Jedynym z przypadków, w którym może dojść do pozorowania czynności prawnej, będzie zawarcie ugody granicznej bez poprzedzającego jej sporu granicznego. Jest to jednak sytuacja, w której o nieważności tej czynności rozstrzygać będzie sąd, natomiast rolą geodety będzie wyłącznie ostrzeżenie o skutkach prawnych zawarcia ugody w takich okolicznościach.

Kolejne z wymienionych wyżej wad obarczone są nieważnością względną, co oznacza, że w odpowiednich okolicznościach, składający je może się uchylić od skutków prawnych, jakie wywołały. Jak wskazano powyżej, w razie wykazania błędu co do treści czynności prawnej można uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli. Przez błąd rozumie się niezgodność między obiektywną rzeczywistością a jej odbiciem w świadomości człowieka. Ma on doniosłość prawną – jako wada oświadczenia woli – tylko wtedy, gdy dotyczy czynności prawnej (art. 84 § 1 zd. 2 k.c.) i gdy jest istotny (art. 84 § 2 k.c.)[57]. Zgodnie z art. 84 § 1 zd. 2 k.c., jeżeli oświadczenie woli było złożone innej osobie, uchylenie się od jego skutków prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć (ograniczenie to nie dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej). Należy jednak zauważyć, że w rozpatrywanych przypadkach geodeta nie występuje w roli „drugiej strony” czynności prawnej, gdyż oświadczenie nie ma na celu kreowania sytuacji prawnej geodety. Drugą stroną nie będzie również właściciel nieruchomości sąsiedniej, bowiem oświadczenie wiedzy (nawet zgodne co do treści z oświadczeniem sąsiada) nie jest „zgodnym oświadczeniem woli” w rozumieniu Kodeksu cywilnego. W takim ujęciu oświadczenie właściciela będzie czynnością jednostronną, a udział geodety w powstaniu błędu będzie bez znaczenia. Uwzględniając jednak istotną rolę geodety w uzyskaniu oświadczenia określonej treści należy rozważyć sytuację, kiedy do błędu dochodzi z winy geodety lub ten w istotny sposób przyczynia się do powstania błędu. Często do wskazania punktu granicznego dochodzi przez opis (np. przez podanie związków liniowych pomiędzy elementami topograficznymi). W takich okolicznościach błąd, a w konsekwencji potwierdzenie przez właściciela w oświadczeniu błędnej lokalizacji punktu granicznego, może zostać wywołany przez geodetę. Błąd może być wywołany również milczeniem (w warunkach, gdy geodeta mógł błąd z łatwością zauważyć), dochodzi do tego, jeżeli geodeta nie zakwestionuje rozbieżności pomiędzy wskazaniem a opisem. Od geodety bowiem wymaga się, by ten dokonał sprawdzenia, czy podane związki liniowe znajdują potwierdzenie ze wskazaniem (potwierdzeniem) umiejscowienia punktu granicznego. W takich warunkach treść złożonego oświadczenia nie będzie pokrywać się z wolą oświadczającego, a błąd będzie spowodowany działalnością osoby, przed którą oświadczenie zostało złożone. Pomimo więc braku w ustawie okoliczności uwzględnienia źródła błędu, jakim jest osoba, która ma za zadanie dokonanie konwersji treści oświadczenia (w tym przypadku z opisowego na współrzędne geodezyjne) należy uznać źródło takiego błędu za istotne. Z uwagi na charakter powstania błędu wydaje się on być zbliżony do błędu posłańca, o którym mowa w art. 85 k.c.

Prawo cywilne przewiduje sytuację, kiedy oświadczenie jest przekazane za pośrednictwem posłańca. Od posłańca należy rozróżnić pełnomocnika składającego oświadczenie w imieniu mocodawcy. Posłaniec pełni jedynie funkcję umożliwiającą fizyczną transmisję oświadczenia osoby, której oświadczenie woli jest dostarczane. Zgodnie z art. 85 k.c. zniekształcenie oświadczenia woli przez osobę użytą do jego przesłania ma takie same skutki, jak błąd przy złożeniu oświadczenia.

Na błąd nie można jednak się powołać, jeżeli wywołany był przez samego składającego, np.: „bo się pomylił” lub „zapomniał i teraz to już wie, gdzie punkt graniczny się znajduje” itp.

Szczególnym rodzajem błędu jest podstęp[58], który polega na świadomym wprowadzeniu jakiejś osoby w błąd lub na umocnieniu jej błędnego mniemania i to w celu skłonienia jej do złożenia oświadczenia woli określonej treści[59]. Działanie podstępne jest zawsze naganne z punktu widzenia ocen etycznych, gdyż zakłóca w niedopuszczalny sposób proces decyzyjny innej osoby, doprowadzając tę osobę, na podstawie zasugerowanych jej fałszywych przesłanek rozumowania, do dokonania określonej czynności prawnej. Rodzaj użytych środków, gradacja winy czy złej woli osoby działającej podstępnie nie mają w tym wypadku doniosłości prawnej, liczy się tylko samo wprowadzenie w błąd, będące bezprawiem cywilnym[60]. W postępowaniu granicznym podstępem może zostać wywołane przeświadczenie o lokalizacji punktu granicznego, przy czym przeświadczenie to musiałoby być wywołane świadomie przez osobę trzecią w celu złożenia oświadczenia o takiej treści. Trudno wyobrazić sobie sytuację, kiedy podstęp wywołuje wykonujący w terenie wykonawca geodezyjny, w takim bowiem przypadku, oprócz narażenia się na roszczenie odszkodowawcze, podlegałby odpowiedzialności dyscyplinarnej, popełniając delikt dyscyplinarny, co mogłoby skutkować ograniczeniem wykonywania przez niego samodzielnych funkcji w geodezji i kartografii[61].

Kolejną przesłanką nieważności względnej jest działanie pod wpływem groźby. Przez groźbę rozumie się zapowiedź wyrządzenia komuś jakiegoś zła, w razie gdyby nie dokonał on żądanej czynności prawnej. Nie oznacza to jednak, że prawo chroni każdego, kto działa z obawy doświadczenia jakiegokolwiek zła. Groźba, o której mowa, musi być bowiem groźbą bezprawną – celowym i bezprawnym działaniem innej osoby. W tym zakresie podobna jest ona do podstępu, przy czym składający oświadczenie pod wpływem groźby zdaje sobie sprawę z wpływu osoby trzeciej[62]. Pomiędzy groźbą a czynnością prawną musi zachodzić związek przyczynowy – groźba (przyczyna) pociąga za sobą stan obawy, a ten pociąga za sobą złożenie oświadczenia określonej treści (skutek)[63]. Groźba, aby stanowić względną przyczynę nieważności, musi również powodować poważne niebezpieczeństwo dla majątkowych lub osobistych dóbr określonej osoby, niekoniecznie składającego oświadczenie woli.

Jak wskazano powyżej, względna nieważność czynności prawnej, jaką jest złożenie oświadczenia woli lub wiedzy, oznacza uprawnienie do uchylenia się od skutków, jakie ono wywołuje. Uprawnienie to ma charakter prawa podmiotowego kształtującego i może z niego skorzystać wyłącznie osoba, która to oświadczenie składała[64] (w szczególności nie może na taką nieważność powołać się osoba trzecia). Uchylenia się od skutków prawnych dokonuje się przez złożenie odpowiedniego oświadczenia woli tej osobie na piśmie (art. 88 § 1 k.c.). Uprawnienie to wygasa: w razie błędu - z upływem roku od jego wykrycia, a w razie groźby - z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał (art. 88 § 2 k.c.). Uchylenie się od skutków następuje z chwilą złożenia takiego oświadczenia ze wskazaniem przesłanek względnej nieważności.

W tym miejscu należy wskazać ułomność prawa geodezyjnego, które posługuje się terminem „oświadczenia” i nadaje mu określoną doniosłość prawną w odniesieniu do czynności wykonywanych przez geodetę w ramach ustalenia granic, a w konsekwencji w postępowaniu administracyjnym, nie wskazując możliwości ich weryfikacji. Kodeks postępowania administracyjnego przewiduje wprawdzie rygor odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania w przypadku składania oświadczenia przed organem administracji[65], przepisy te jednak nie znajdują zastosowania w przypadku wadliwości oświadczenia, a w szczególności nie mogą być stosowane przy oświadczeniach składanych przed geodetą. W prawie cywilnym „możliwość skorzystania z uprawnienia do uchylenia się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia zależy wyłącznie od decyzji składającego to oświadczenie, druga strona nie może przeszkodzić powstaniu skutków uchylenia, ani też zapobiec unieważnieniu czynności prawnej. Jeżeli jednak druga strona trwa przy stanowisku, że uchylenie się jest bezpodstawne, wówczas możliwe jest rozstrzygnięcie przez sąd, czy było ono uzasadnione. Rozstrzygnięcie sądu ma charakter deklaratywny i może nastąpić zarówno w oddzielnym postępowaniu (w sprawie o ustalenie nieważności czynności prawnej w wyniku uchylenia się od skutków oświadczenia woli), jak i w każdym postępowaniu, w którym skuteczność oświadczenia woli ma znaczenie dla rozstrzygnięcia o zgłoszonym w nim żądaniu. Przedmiotem oceny sądu jest zasadność i podstawy uchylenia się od skutków oświadczenia woli. W razie sporu sąd bada, czy spełnione zostały przesłanki błędu prawnie doniosłego i czy uchylenie się od skutków oświadczenia woli nastąpiło w sposób prawem przewidziany”[66].

Organ administracji geodezyjnej przy weryfikacji skuteczności uchylenia się od skutków oświadczenia nie może jednak skorzystać z procedury cywilnej, ponieważ brak jest „drugiej strony”, która mogłaby wystąpić z roszczeniem przed sądem powszechnym. W postępowaniu administracyjnym pozostaje więc wymieniona wcześniej zasada swobodnej oceny materiału dowodowego, ewentualne powołanie się na orzeczenie sądu, jeżeli w tym zakresie zapadł wyrok w postępowaniu cywilnym lub karnym (np. w przypadku stwierdzenia oszustwa – podstępu).

Pozostaje więc pytanie, czy złożone oświadczenie o uchyleniu się od skutków czynności prawnej (polegającej na złożeniu oświadczeniu dotyczącego przebiegu granicy) może być uznane za skuteczne „unieważnienie” czynności geodety, który w oparciu o te właśnie kryterium ustalił przebieg granicy. Jak wykazano powyżej, do zbadania podstaw uchylenia, sąd jest właściwy wyłącznie w przypadku, kiedy wniesie o to druga strona czynności prawnej. W przypadku postępowań granicznych zarówno wykonawca geodezyjny, jak i organ administracji nie są stroną czynności prawnej, nie mają zatem legitymacji procesowej do weryfikacji zasadności uchylenia się od skutków złożonego przed geodetą oświadczenia. Taki stan rzeczy nie musi jednak oznaczać, że każde oświadczenie złożone w okolicznościach nieważności względnej będzie skuteczne wobec organu administracji. Pozostawienie uprawnienia do swobodnego (ponieważ niemożliwego do poddania kontroli) kształtowania przebiegu granicy przez uchylenie się od skutków złożonego oświadczenia spowodowałoby niepewność wyznaczonej granicy oraz konieczność weryfikacji rozstrzygnięć administracyjnych. Jeżeli bowiem treść oświadczenia była jedną z przesłanek do wydania decyzji o dokonaniu aktualizacji wpisów w ewidencji gruntów, to w przypadku nieważności złożonego oświadczenia (będącego podstawą ustalenia granicy) postępowanie takie musiałoby być wznowione, a decyzja administracyjna, wskutek braku konstytutywnego elementu ustalenia granicy, uchylona. W takim przypadku organ winien jednak skorzystać z prawa do swobodnej oceny dowodów i poddać weryfikacji oświadczenie mające na celu uchylenie się od skutków złożonego przed geodetą oświadczenia. Należy jednak podkreślić, że wyłącznie okoliczności stanowiące o bezwzględnej lub względnej nieważności oświadczenia winny stanowić podstawę odmowy aktualizacji ewidencji w związku z „cofnięciem” zgody na przedstawiony w operacie technicznym przebieg granicy. W pozostałych przypadkach (np. gdy zakwestionowanie granicy związane jest ze „zmniejszeniem” powierzchni ewidencyjnej) oświadczenie takie nie będzie skuteczne, gdyż nie neguje prawidłowości ustaleń faktycznych poczynionych przez geodetę.

WNIOSKI:

1. W zależności od trybu, w jakim ustalana jest granica oświadczenie uprawnionych podmiotów odnośnie jej przebiegu będzie mieć charakter „oświadczenia woli” – w przypadku postępowania rozgraniczeniowego – lub „oświadczenia wiedzy” – w pozostałych przypadkach.
2. Oświadczenia dotyczące przebiegu granic należy składać osobiście lub za pośrednictwem właściwie umocowanego pełnomocnika, w takim przypadku wymagane jest pełnomocnictwo rodzajowe lub szczególne.
3. Potwierdzenia okazania punktów/znaków granicznych przy wznowieniu znaków granicznych, ustaleniu przebiegu granic działek ewidencyjnych lub przyjęciu punktów do podziału nie można traktować w kategorii oświadczeń woli lub wiedzy, gdyż stanowi to wyłącznie udokumentowanie uczestnictwa w danej czynności. Odmowa złożenia podpisu pozostaje bez wpływu na skuteczność takiej czynności.
4. Brak ustalonej linii orzeczniczej dotyczącej oceny, czy w przypadku ustalenia granic dla potrzeb ewidencji gruntów i budynków nieobecność właściwie zawiadomionej strony uniemożliwia przyjęcie fikcji zgodnego oświadczenia stron. Istniejące rozbieżności w tym zakresie uzasadniają postulat de lege ferenda wprowadzenia odpowiednich regulacji.
5. Składanie oświadczeń w postępowaniu administracyjnym ma charakter szczególny i w takim przypadku zasady dotyczące wadliwości oświadczenia woli, o których mowa w Kodeksie cywilnym, nie mogą być stosowane wprost. W normach prawa administracyjnego (zarówno w prawie materialnym, jak i procesowym) brak jest trybu weryfikacji uchylenia się od skutków prawnych oraz możliwości weryfikacji skuteczności takiego uchylenia ze względu na ograniczone kompetencje organu administracji oraz stron postępowania.
6. Złożenie oświadczenia w okolicznościach nieważności bezwzględnej lub w przypadku powołania się przez składającego oświadczenie na okoliczności nieważności względnej mogą stanowić przesłankę do odmowy dokonania aktualizacji w postępowaniu administracyjnym.
7. Uchylenie się od skutków oświadczenia składanego w obecności geodety nie zostało unormowane w prawie administracyjnym, wobec czego w praktyce skuteczność takiego wniosku uzależniona jest od indywidualnej oceny organu, przed którym toczy się postępowanie.
8. Jeżeli do błędu we wskazaniu granicy dochodzi z winy geodety, to zachodzą przesłanki do powtórzenia czynności w terenie mimo braku ustawowego obowiązku w tym zakresie.

Bibliografia

• Jarzębowski, Cywilistyczne problemy postępowania rozgraniczeniowego w związku z wejściem w życie ustawy prawo geodezyjne i kartograficzne, „Nowe Prawo” 1990, nr 7-9, poz. 17.
• Fancenloben, Styk postępowania administracyjnego i sądowego w sprawie o rozgraniczenie nieruchomości, PRZEGLĄD GEODEZYJNY 2018, Nr 12, s 19
• Machnikowski, w: Gniewek, Machnikowski, Komentarz, 2016, art. 60, Nb 1, s. 146
• Grzybowski, w: System Prawa Cywilnego, t. I, 1985, s. 481
• Grykiel, w: Gutowski, Komentarz, t. I, 2016, Nb 26, s. 391
• Radwański , A. Olejniczak, Prawo cywilne – część ogólna, 2017, Nb. 552, s. 272
• Mularski, Czynności podobne do czynności prawnych, Warszawa 2011, s. 213
• Wolanin, Rozgraniczanie nieruchomości cz. IV – rozgraniczenie administracyjne, NIERUCHOMOŚCI 2014, Nr 3, str. 4
• Radwański, Prawo cywilne, 2003, s. 251; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo cywilne, 1999, s. 165
• Wolanin, Rozgraniczanie nieruchomości cz. VII –, NIERUCHOMOŚCI 2014, Nr 6, str. 4
• Wolanin, Rozgraniczanie nieruchomości cz. V – rozgraniczenie administracyjne, NIERUCHOMOŚCI 2014, Nr 4, str. 4
• Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. T II. Komentarz. Art. 450–1088. Przepisy wprowadzające, Wyd. 9, Warszawa 2018
• Wolter, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1977,
• Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wady oświadczenia woli w polskim prawie cywilnym, Warszawa 1973, s.3
• Biela, Materialnoprawna podstawa odpowiedzialności dyscyplinarnej geodetów, PRZEGLĄD GEODEZYJNY 2018, Nr 5, s. 6-10,

 

[1] Pojęcia „granica nieruchomości” oraz „granica działki ewidencyjnej” będą w niniejszym tekście stosowane zamienne, gdyż dla poruszanego tematu różnice pomiędzy tymi terminami są bez znaczenia.

[2] W. Jarzębowski, Cywilistyczne problemy postępowania rozgraniczeniowego w związku z wejściem w życie ustawy prawo geodezyjne i kartograficzne, „Nowe Prawo” 1990, nr 7-9, poz. 17.

[3] Ustawa Prawo geodezyjne i kartograficzne Dz.U. 1989 Nr 30, poz. 163 (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 2101), [dalej: p.g.i k.]

[4] Rozporządzenie Ministrów Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej w sprawie rozgraniczania nieruchomości – Dz.U. 1999 Nr 45, poz. 453

[5] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 2014 r. V CSK 71/14

[6] Ugoda sądowa jako jedna z czynności prawnych w zakresie jej skutków materialnoprawnych podlega ogólnym regułom zawartym w Kodeksie cywilnym, w tym również przepisom o skuteczności oświadczeń woli i o wadach tych oświadczeń. – wyrok z dnia 1 lutego 2000 r. I PKN 503/99.

[7] D. Fancenloben, Styk postępowania administracyjnego i sądowego w sprawie o rozgraniczenie nieruchomości, PRZEGLĄD GEODEZYJNY Nr 12/2018, s 19

[8] Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa w sprawie ewidencji gruntów i budynków – tj. Dz.U. z 2016 r. poz. 1034 [dalej: e.g.i b.]

[9] Patrz art. 38 p.g.i k.

[10] Kodeks karny Dz.U. 1997 Nr 88, poz. 553 (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1600)

[11] Kodeks postępowania administracyjnego Dz.U. 1960 Nr 30, poz. 168 (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 2096) [dalej: k. p. a.]

[12] Kodeks cywilny Dz.U. 1964 Nr 16, poz. 93 (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1025)

[13] P. Machnikowski, w: Gniewek, Machnikowski, Komentarz, 2016, art. 60, Nb 1, s. 146

[14] S. Grzybowski, w: System Prawa Cywilnego, t. I, 1985, s. 481

[15] J. Grykiel, w: Gutowski, Komentarz, t. I, , Nb 26, s. 391

[16] Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne – część ogólna, 2017, Nb. 552, s. 272

[17] tamże Nb. 462, s. 228

[18] Art. 65 k.c.

[19] Sporządzając protokół graniczny wykonawca geodezyjny korzysta z wzoru stanowiącego załącznik nr 2 do rozporządzenia w sprawie rozgraniczeń natomiast przy zawieraniu ugody – z załącznika nr 3

[20] Załącznik nr 3 do Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa w sprawie ewidencji gruntów i budynków (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 1034) – zwane: rozporządzeniem w sprawie e.g.i b.

[21] Art. 31 ust. 1-2 p.g.i k.

[22] M. Wolanin, Rozgraniczanie nieruchomości cz. IV – rozgraniczenie administracyjne, NIERUCHOMOŚCI 2014, Nr 3, str. 4

[23] Z. Radwański, Prawo cywilne, 2003, s. 251; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo cywilne, 1999, s. 165

[24] M. Wolanin, Rozgraniczanie … cz. VII –, NIERUCHOMOŚCI 2014, Nr 6, str. 4

[25] Por. wyroki: WSA w Warszawie z 22.06.2007 r., IV SA/WA 698/07, WSA w Białymstoku z 19.02.2008 r., II SA/BK 636/07, NSA z 04.03.1999 r., II SA 17/99

[26] Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 11 października 2017 r. I OSK 3251/15

[27] Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne ……, Nb 462, s. 228

[28] K. Mularski, Czynności podobne do czynności prawnych, Warszawa 2011, s. 197 i n.

[29] tamże s. 225

[30] Art. 96 Kodeksu cywilnego

[31] Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne …, Nb 706, s. 338;

[32] Por. postanowienia NSA z dnia 25 stycznia 2005 r., akt FZ 191/04; z dnia 1 sierpnia 2006 r., akt II FZ 466/06)

[33] Por. Postanowienie NSA z 2008-05-20 – I FZ 12/08

[34] Por. Uchwała Sądu Najwyższego - Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 20 grudnia 1969 r. III PZP 43/69

[35] można nawet uznać, że zapis ten wprowadza w błąd, gdyż z powodu braku toczącego się postępowania sądowego, i braku tym samym możliwości wywołania skutku procesowego, ugoda zawarta przed geodetą jest ugodą „zwyczajną” czyli pozasądową.

[36] M. Wolanin, Rozgraniczanie nieruchomości cz. V – rozgraniczenie administracyjne, NIERUCHOMOŚCI 2014, Nr 4, str. 4

[37] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. T II. Komentarz. Art. 450–1088. Przepisy wprowadzające, Wyd. 9, Warszawa 2018

[38] por. wyr. SN z 2.12.2011 r., III PK 28/11, wyr. SN z 30.9.2010 r., I CSK 675/09, wyr. SN z 24.7.2002 r., I CKN 915/00, OSG 2004, Nr 7, poz. 98

[39] A. Wolter i in., Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1977, s. 247

[40] Pełnomocnictwo ogólne nie upoważnia do zbywania i obciążania nieruchomości, ponieważ pełnomocnictwo do tych czynności wymaga formy aktu notarialnego.

[41] Wyrok SA w Katowicach I ACa 828/2000, tak samo M. Dłużyńska, Rozgraniczanie i podział nieruchomości, Warszawa 2009, s. 120

[42] WSA w Krakowie z 19 października 2006 r. III SA/Kr 590/05

[43] WSA w Krakowie z 15 stycznia 2015 r. III SA/Kr 218/13

[44] A. Wolter, Prawo cywilne. …, str. 83.

[45] WSA w Gdańsku z 14 czerwca 2018 r. III SA/Gd 203/18

[46] Wyrok WSA w Kielcach z 4 października 2013 r. II SA/Ke 623/13

[47] Por. wyroki:. IV SAB 24/86, SA 612/81, I OSK 1331/05

[48] Wyrok SN z 16 grudnia 2011 r. V CSK 280/11

[49] Wyrok WSA w Krakowie z 21 czerwca 2018 r. III SA/Kr 1543/17

[50] Wyrok NSA z 24 stycznia 2018 r. I OSK 425/16

[51] B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wady oświadczenia woli w polskim prawie cywilnym, Warszawa 1973, s.3

[52] Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne … Nb 537, str. 280

[53] B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wady oświadczenia woli …, s. 15

[54] Art. 80 k. p. a.

[55] Art. 76 § 3 k. p. a.

[56] B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wady oświadczenia woli …, s. 56

[57] Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne … Nb 584, s. 285,

[58] Przez niektórych, nie bez kontrowersji, określany „błędem kwalifikowanym”.

[59] Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne …Nb. 592, s. 288

[60] wyr. Sądu Najwyższego z 9 września 2004 r. II CK 498/03

[61] A. Biela, Materialnoprawna podstawa odpowiedzialności dyscyplinarnej geodetów, PRZEGLĄD GEODEZYJNY Nr 5/2018 s. 6-10,

[62] Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne …s. 289, Nb. 594

[63] B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wady oświadczenia woli …, s. 159-160

[64] tamże, s. 172

[65] Art. 75 § 2 k. p. a. Kodeks postępowania administracyjnego tj. z dnia 3 października 2018 r. (Dz.U. z 2018 r. poz. 2096)

[66] Wyrok Sądu Najwyższego z 12 października 2005 r. III CK 48/05